De menopauze: meer dan een overgang

Wat is de menopauze?

De menopauze markeert het einde van de reproductieve fase bij een vrouw en wordt vastgesteld na twaalf opeenvolgende maanden zonder menstruatie. Dit natuurlijke biologische proces treedt meestal op tussen de leeftijd van 45 en 55 jaar, met een gemiddelde rond 51 jaar. De perimenopauze, die enkele jaren kan duren, kenmerkt zich door hormonale schommelingen en onregelmatige cycli. De overgang is een complexe endocriene transitie die het volledige lichaam beïnvloedt. Naast hormonale verschuivingen ontstaat er een cascade van metabole, neurologische en cardiovasculaire veranderingen.

Oorzaken vroege menopauze

Sommige vrouwen ervaren een vroege menopauze. Deze treedt op vóór de leeftijd van 40 jaar en wordt gekenmerkt door een vroegtijdige beëindiging van de eierstokfunctie met een daling van oestrogeen- en progesteronspiegels. Dit kan het gevolg zijn van:

genetische factoren;
auto-immuunziekten;
medische ingrepen (bijvoorbeeld chemotherapie of eierstokverwijdering);
omgevingsfactoren (blootstelling aan hormoonverstoorders in plastic, toxines, chronische stress);
en levensstijlfactoren (roken, extreem onder- of overgewicht, overmatige alcoholconsumptie).

Het voortijdig wegvallen van de beschermende effecten van oestrogeen verhoogt het risico op osteoporose, hart- en vaatziekten en cognitieve achteruitgang. Ook psychische belasting, verminderde vruchtbaarheid en seksuele disfunctie kunnen een impact hebben op de kwaliteit van leven. Ongeveer 1 op de 100 vrouwen krijgt te maken met een vroege menopauze.

Vervroegde ovariuminsufficiëntie (POI)

Naast een vroege menopauze kan er sprake zijn van vervroegde ovariuminsufficiëntie (Premature Ovariële Insufficiëntie, POI). Dit is een pathologische aandoening waarbij de eierstokken al vóór de leeftijd van 40 jaar onvoldoende functioneren. In tegenstelling tot vroege menopauze, waarbij de menstruatie permanent stopt, kan de eierstokfunctie bij POI wisselend zijn. Dit betekent dat sommige vrouwen nog spontane ovulaties en zelfs zwangerschappen kunnen hebben. De oorzaak van POI is vaak multifactorieel en omvat genetische, auto-immuun- en omgevingsfactoren. Bij 90% van de vrouwen blijft de oorzaak echter onbekend.

Pathofysiologie van de menopauze

Ook al is de menopauze een natuurlijk proces, toch kan het leiden tot pathofysiologie. De ovariumfunctie neemt geleidelijk af, waardoor de productie van oestrogenen - met name 17β-estradiol - daalt. Deze hormonale verschuiving leidt tot verstoringen in de hypothalamus-hypofyse-as (verminderde negatieve terugkoppeling) waardoor er meer follikelstimulerend hormoon (FSH) en luteïniserend hormoon (LH) worden geproduceerd. FSH-stijging kan bijvoorbeeld gebruikt worden als diagnostische marker voor de menopauze (FSH > 30 IU/L is typisch voor postmenopauzale vrouwen).

Oestrogeenreceptoren

Oestrogeen werkt via oestrogeenreceptoren (ER’s), die in bijna alle lichaamsweefsels aanwezig zijn en een cruciale rol spelen in verschillende fysiologische processen. De twee belangrijkste typen zijn ER-α (oestrogeenreceptor-alfa), die voornamelijk voorkomt in botten, lever, baarmoeder, borstweefsel en het cardiovasculaire systeem, en ER-β (oestrogeenreceptor-bèta), die vooral aanwezig is in de hersenen, het immuunsysteem, de longen en het botweefsel.

De afname van oestrogeen tijdens de menopauze heeft dus een grote impact op de activiteit van deze receptoren, wat diverse fysiologische systemen en lichaamsprocessen beïnvloedt, met mogelijk verstrekkende gevolgen voor de gezondheid.

Klachten bij menopauze

Vasomotorische klachten: Oestrogeendaling verstoort de temperatuurregulatie in de hypothalamus, wat leidt tot opvliegers, nachtzweten en hartkloppingen.
Botafbraak: De versnelde afname van botmassa vergroot het risico op osteoporose en fracturen.
Hart- en vaatgezondheid: Verhoogd LDL-cholesterol, bloeddruk en atheroscleroserisico door het wegvallen van de beschermende werking van oestrogeen.
Cognitieve en stemmingsveranderingen: Verminderde neuroprotectie kan leiden tot geheugenproblemen, stemmingswisselingen en verhoogde stressgevoeligheid.
Urogenitale klachten: Vaginale droogheid, pijn bij het vrijen en urine-incontinentie door atrofie van de vaginale en blaaswand.
Huid en haar: Afname van collageen veroorzaakt droge huid, versnelde huidveroudering en haarverlies.
Stofwisseling en gewicht: Verminderde insulinegevoeligheid en spiermassa kunnen leiden tot gewichtstoename en verhoogd risico op diabetes type 2.

Hoe zit het met progesteron in de menopauze?

Hoewel oestrogeen vaak de meeste aandacht krijgt in de menopauze, speelt progesteron ook een belangrijke rol in deze hormonale transitie. Progesteron begint vaak al in de perimenopauze te dalen, nog vóór de afname van oestrogeen. Dit kan leiden tot een relatieve oestrogeendominantie met symptomen zoals zware menstruaties, vochtretentie en gevoelige borsten. Daarnaast heeft progesteron een kalmerende werking op het zenuwstelsel, doordat het de aanmaak van de neurotransmitter GABA stimuleert. De afname van progesteron kan dus leiden tot slapeloosheid, verhoogde stressgevoeligheid en stemmingswisselingen. Ook speelt progesteron een rol in de regulatie van het endometrium (baarmoederslijmvlies); een tekort kan leiden tot onregelmatige of hevige bloedingen in de overgang. Tot slot ondersteunt progesteron de botgezondheid en vergroot afname het risico op osteoporose. De afname van progesteron heeft dus eveneens een brede impact op zowel de fysieke als mentale gezondheid.

Aandachtspunten voor artsen en therapeuten

Gezien de brede fysiologische effecten is het voor artsen en therapeuten dus belangrijk om verder te kijken dan de zichtbare symptomen van de menopauze. Elke vrouw verdient een multidisciplinaire aanpak op maat. Belangrijke aandachtsgebieden zijn:

Hormonale balans, optimale regulatie van oestrogeen en progesteron: bijvoorbeeld via voeding, suppletie of (waar nodig) hormonale therapie.
Botgezondheid: Ondersteuning met bijvoorbeeld vitamine D3 en K2, gecombineerd met krachttraining.
Cardiovasculaire bescherming: Gezonde voeding, stressmanagement en regelmatige beweging.
Metabole ondersteuning: Voorkomen van insulineresistentie en metabool syndroom.
Mentale gezondheid: Slaapoptimalisatie, stressregulatie en ondersteuning van cognitieve functies.
Urogenitale en huidgezondheid: Preventie van vaginale atrofie en huidveroudering.

Een integrale en persoonlijke aanpak kan het verschil maken tussen het bestrijden van symptomen en het daadwerkelijk begeleiden van vrouwen naar een gezonde en evenwichtige overgangsfase. Dit draagt bij aan een langdurige gezondheid en welzijn van de vrouw.